116. Ereprijs, een moeilijke familie
Ik kreeg een vraag over ereprijs. Leuk, een prachtig blauw bloemetje. Maar de aanvrager wilde meer informatie over de verschillende soorten ereprijs en ik denk dat hij ook graag wil weten hoe je ze uit elkaar kunt houden resp. herkennen. En dat is bij sommige soorten ereprijs niet eenvoudig. Ik ben gewend om eerst foto's te maken en dan thuis de naam er bij te zoeken. Dat gaat meestal goed, maar bij ereprijs zitten de verschillen meestal niet in de bloem maar in de stengels en het blad. En dan heb ik een probleem. Ik heb wel een hulpmiddel bedacht, maar geen oplossing.
Gewone ereprijs met een hele boel mooie blauwe bloemetjes
Ereprijs en Veronica
Eerst de fraaie kanten van de ereprijs. De naam 'ereprijs' betekent natuurlijk dat de plant ergens heel goed in is. De Nederlandse Wikipedia suggereert dat er vroeger van ereprijs kransen werden gevlochten voor iemand die een ereprijs had verdiend. Dat zou natuurlijk kunnen, maar onze ereprijsjes lijken me niet echt geschikt om kransen van te vlechten. In het Duits wordt de naam ereprijs ook gebruikt, maar de Duitse Wikipedia denkt dat die wijst op de goede medische werking van de mannetjesereprijs (Veronica officinalis). Onze Nederlandse kruidendokter Dodoens (rond 1550) is inderdaad zeer enthousiast over de medicinale werking van mannetjesereprijs. Het tweede deel van de Latijnse naam (officinalis) wijst dan ook op geneeskundige toepassingen.
Behalve de medische toepassing van mannetjesereprijs, is alleen van de beekpunge 'nuttig gebruik' bekend. Vroeger werd beekpunge namelijk in het voorjaar gebruikt om het gebrek aan vitamine C aan te vullen, of zoals men zei om scheurbuik te voorkomen. Het woord 'punge' schijnt 'pauk' of 'grote trom' te betekenen en slaat op de bolle vruchten van de plant.
Bij de beekpunge wijst eigenlijk alleen de bloem op een ereprijs soort
Behalve in het Nederlands en Duits worden ook in Scandinavische talen varianten van het woord ereprijs gebruikt. De Engelsen gebruiken 'speedwell' wat zoiets als 'snel groeiend' betekent en de meeste Romaanse talen gebruiken Veronica. Die naam Veronica, wat dus ook de officiële naam is, zou komen van de Heilige Veronica die Christus een doek aanbood om zijn gezicht af te vegen tijdens de kruisdraging naar Golgotha. Door een wonder stond zijn gezicht toen op de doek: 'vera icon' in het Latijn wat 'waar beeld' zou betekenen. De bloemetjes van de ereprijs doen, net als viooltjes, inderdaad wel wat aan een gezichtje denken: de vier bloemblaadjes als gezicht en de twee meeldraadknopjes als oogjes.
Het 'gezichtje' waar Veronica uiteindelijk zijn naam aan dankt
De plantenfamilie
De ereprijsfamilie werd tot een aantal jaren geleden gerekend tot de helmkruid familie zoals in de Oecologische Flora (1988) staat. Na DNA onderzoek blijkt het een apart geslacht te zijn binnen de weegbree familie. Wereldwijd zijn er 450 tot 500 soorten Veronica, in Nederland hebben we er tussen 22 en 25 afhankelijk van welke ondersoorten en uitheemse soorten worden mee gerekend. Het is het grootste aantal verschillende planten in één tweezaadlobbige familie in ons land; tenminste als je de families met heel veel ondersoorten niet mee rekent!
Ik heb er in de literatuur weinig over gevonden, maar ik heb de indruk dat sommige soorten ereprijs pas vrij recent in ons land terecht zijn gekomen. De meeste kwamen overigens niet van heel ver weg, maar uit de rest van Europa en het aangrenzende deel van Azië. Waarschijnlijk zijn die met landbouwzaden of bijvoorbeeld met wol onze kant op gekomen. Een groot deel van de soorten die nu zeldzaam of zeer zeldzaam zijn, lijken van oorsprong uitheems. Op zich natuurlijk geen probleem, want echte woekeraars zitten er dus gelukkig niet tussen. Tegenwoordig staat aarereprijs gewoon in het 'Nederlandse' rijtje, het is een van de mooiste soorten en in Nederland meestal te vinden in de siertuin. Maar in de Oecologische flora uit 1988 wordt de plant niet genoemd, terwijl de plant mogelijk wel inheems is in België. De enige echte immigrant is vreemde ereprijs die in de 19e eeuw overgekomen is uit Noord-Amerika.
De leden van de familie ereprijs zijn in ons land soms zeer kieskeurig en tegelijk lokaal zeer algemeen. Bijvoorbeeld de grootste die we hebben is de lange ereprijs en die is in mijn omgeving in Brabant helemaal niet zeldzaam. Gelukkig, want het is een erg fraaie plant. Maar lange ereprijs wil om onbekende redenen hier alleen maar groeien op minder dan zo'n 100 meter van de Dommel! Op andere plekken, die er op het oog hetzelfde uitzien, staat dan geen lange ereprijs! Ook een aantal andere soorten zijn heel kieskeurig zoals beekpunge, maar er zijn er ook die 'overal' groeien zoals akkerereprijs en gewone ereprijs.
Lange ereprijs: zeldzaam in Nederland, maar vrij normaal langs de Dommel
Typisch ereprijs
Karakteristiek voor onze ereprijs soorten zijn de bloemen. Ze zijn relatief klein, blauw van kleur variërend van donkerblauw tot bijna wit en meestal met wat streepjes. Bij bijna alle soorten hebben de bloemen hebben vier blaadjes, maar die zijn vergroeid en daarom spreekt men van slippen in plaats van over bloemblaadjes. De uitzonderingen zijn brede en liggende erepijs, die hebben vaak naast de bloemen met vier blaadjes er ook een aantal met vijf. Alleen de rode waterereprijs heeft bloemen met rode in plaats van blauwe streepjes. Ze hebben wel allemaal twee opvallend geplaatste meeldraden. 'Opvallend' is natuurlijk wel relatief met zulke kleine bloemetjes. Lange ereprijs en aarereprijs hebben de bloemetjes verzameld in trossen of aren daardoor is de typische bouw van de ereprijs bloemetjes aangepast.
Lange ereprijs en aarereprijs zijn bij ons de enige soorten die niet laag of zeer laag blijven. Aarereprijs komt tot een halve meter hoog en de lange ereprijs haalt zelfs 1,5 meter en is dus echt een reus binnen de familie.
In ieder geval op de kleine ereprijs soorten komt een opvallende gal voor met relatief lange witte haren. De veroorzaker heet Jaapiella veronicae en is een galmug die eitjes legt in een bloemknop van diverse ereprijs soorten, maar ik weet niet of onze ereprijzen er allemaal last van hebben. Verder worden bij sommige soorten parasieten als luizen, snuitkevers en larven van motjes genoemd, maar de galmug met de vreemde naam is blijkbaar het meest specifiek voor onze ereprijs soorten.
De galmug Jaapiella veronicae maakt deze gallen op ereprijs
Ereprijs in soorten
Met behulp van allerlei bronnen, maar vooral van de Oecologische Flora, heb ik een schema gemaakt van de Nederlandse soorten ereprijs. Ik heb ze gegroepeerd op zeldzaamheid en dan zie je dat 11 soorten algemeen zijn, 2 zijn sierplanten en 11 (zeer) zeldzaam. Gewoon in het veld betekent dit dat je eigenlijk maar 11 soorten kunt tegen komen en dat is al een stuk overzichtelijker dan 24. Als je ook nog kijkt naar de grondsoort en de plaats dan halveert het aantal mogelijkheden waarschijnlijk nog eens en dan kun je de Flora pakken om echt te gaan determineren op de 4 of 5 reële mogelijkheden.
Als je echt op jacht wilt naar zeldzame soorten dan werkt dit natuurlijk niet, maar als je die wilt zien kun je beter eerst kijken op Waarneming.nl. Als ik zelf per ongeluk een zeldzaamheid denk te vinden, neem ik altijd eerst maar aan dat ik me vergis. En dat klopt meestal, helaas.
Schema van de Nederlandse ereprijssoorten
Wat toelichting bij de tabel
- Achter de naam "Veronica austriaca" in de tweede kolom hoort nog "subs. Teucrium" te staan en Klimopereprijs staat in Heukels óók op pagina 1106.
- Onder 'Heukels' staan de paginanummers in Heukels 23e druk.
- De karakteristieken onder "plaats" en "bodem" zijn niet echt consistent, maar hopelijk wel duidelijk.
- Ik moest de letters wel erg klein maken in het schema. Ik hoop dat het leesbaar is.
Jan van Dingenen - 2018
Naschrift 1
Dit artikel is deel een serie waarbij de lezers van De Natuurgids een wilde, inheemse plant mochten kiezen en ik zou dan proberen daar een artikel over te schrijven. Onderstaand de artikelen in deze serie die nu op deze site staan.
- 107. Grondster: plant zonder vaste verblijfplaats
- 108. Wolfskers: mooi, beetje eng en zeer giftig
- 110. Goudveil, bescheiden maar kieskeurig
- 111. Moesdistel, een vriendelijke distel
- 112. Wolfsklauw heeft vreemde gewoonten
- 113. Liefdegras, amourettes en bevertjes